پسرم کریم چهار یا پنج ساله بود جمله ای گفت که بی معنی اما یکی از کلمات بکار رفته در آن زشت بود .
سرزنشش کردم و گفتم هرگز نباید دیگر بار این کلمه را بر زبان بیاوری . چیزی نگفت .
وقتی تنها شدیم از من پرسید: "بابا چرا خدا دهان مرا جوری نساخته که نتوانم بگویم . . ."؟
حقیقت این است که این پرسش تکانم داد . کودک پنج ساله آن را مطرح و پاسخ طلب می کرد که خود سالها گرفتارش بودم ( و هنوز هم هستم) و گمان می کنم این نه مشکل من که شاید معضل همه کسانی است که زمانی را به تفکر اختصاص می دهند .
در پاسخ کریم چیزهایی (و در واقع رطب و یابسی) به هم بافتم که نمی دانم قانع شد یا مجاب. به احتمال قوی مورد دوم صادق است . زیرا کسی که چنین سوالی به ذهنش می آید بی گمان به آسانی قانع نخواهد شد . تصور می کنم این پرسش قرون و اعصار است .
جلوه پاسخ هایی را که به آن داده شده و می شود در طول تاریخ ، در امور سیاسی و اجتماعی و حقوقی می شود دید . مهمترین بحث و جدل در حقوق جزا و جرم شناسی مطرح می شود . اگر به طور مطلق بپذیریم آنگونه که جرم شناسان عقیده دارند ارتکاب جرم ناشی از عوامل قهری و جبری است که مرتکب مقهور آنهاست و یارای مقاومت در برابرشان را ندارد ، آنگاه تعیین مجازات برای مرتکب اشکال خواهد داشت .
چگونه می توان کسی را که بی اراده کاری را انجام داده برای انجام آن کار مجازات کرد ؟
از طرف دیگر اگر بگوییم کسی که مرتکب جرم می شود مطلقاً مختار است آنگاه این بحث قابل طرح خواهد بود که وقتی کسی در اعمال و قضاوتهایش مطلقاً مختار است و بر مبنای این اراده آزاد تصمیم به ارتکاب جرم گرفته و مرتکب عمل شده است از یک سو مجازات او بابت عمل اختیاری اش محل تامل خواهد بود .چون به او این اختیار داده شده بوده که آنچه می خواهد انجام دهد و از سوی دیگر موضوع ثواب و عقاب محل مناقشه قرار خواهد گرفت . زیرا مرتکب مختار به انجام کاری بوده و آن را انجام داده است .
چگونه می توان برای این مورد ، عذاب اخروی را بر او تحمیل کرد؟ از همین جاست که بحث «حسن و قبح» عقلی یا بدی و خوبی یا زشتی و زیبایی که عقل افراد عادی بشر آن را بپذیرد مطرح شده است . اما حتی این پاسخ و راه حل نیز وافی به مقصود نیست زیرا بسیاری چیزها در نقطه ای از عالم حسن و در نقطه دیگری قبح است و اعمال فراوانی در یک کشور یا نقطه یا قوم و قبیله جزء حسنات و خوبیهاست و در جای دیگری از قبایح و بدیها و منهیّات محسوب می شود .
آسانترین و کوتاهترین راه برای خلاصی از این سرگردانی پناه بردن به ادیان است که تکلیف را روشن کرده اند . اما حتی وقتی با انجام تکالیف و رعایت احکام و ضوابط، خیال خود را راحت می کنیم ، باز هم ذهن از خلجان باز نمی ماند و پیچیدگیهای ماجرا خواه و ناخواه ، ما را به تامل و تفکری ناچار و غیر قابل احتراز وا می دارد . به ویژه فرمایش معصوم (ع) که «نه جبر است و نه اختیار، بلکه چیزی بین این دو است» باعث بحث و فحص بیشتر می شود .
بنده شاید از همان سنی که این سوال برای کریم مطرح شد، گرفتار آن بوده ام و این سرگردانی تاکنون ادامه داشته است . در کانون وکلا، در روزگاری که در کاخ دادگستری مستقر بود، کتابداری داشتیم به نام آقای «نقیب زاده مشایخ» . اگر حافظه ام خطا نکند پدرش از وکلای قدیمی بود که به رحمت خدا رفته بود . خودش هم در آن روزگار پیرمردی بود . گمان می کنم اشتغالش در کتابخانه کانون جنبه تفنن و سرگرمی داشت و نیازمند حقوق کانون نبود . مردی وارسته و مطلع و متدین و اهل مطالعه بود .
هر وقت فرصتی داشتم به کتابخانه می رفتم فیشهای کتابها را تورق می کردم و گاهی هم کتابی را می گرفتم. انگیزه اصلی ام از رفتن به کتابخانه گفتگو با آن بزرگوار بود . (گمان می کنم به رحمت خدا رفته باشد، اگر چنین است خدایش بیامرزد و اگر زنده است نگاهش دارد) . یکبار در مورد جبر و اختیار از او چیزی شنیدم که نمی دانم رشحات فکری خودش بود یا از کسی نقل قول می کرد . آنچه مسلم است این قول را در کتبی که در خصوص موضوع خواندم ، ندیدم . شاید هم در کتابی آمده که به دست من نرسیده است .
آقای «نقیب زاده مشایخ» گفت: همه عوامل طبیعی گردش ثوابت و سیارات و چهارفصل و باد و باران و آنچه در عالم وجود موجود است ، همه جبری است . اما همین که به انسان و اعمالش می رسیم هر چه هست اختیار مطلق هست و مطلق اختیار . این سخنش به دلم نشست . چون فرموده معصوم که « لا جبراً و لا تفویض بل امرُ بین امرین» و این فرموده خداوند که پس از آفرینش بشر از روح خود در او دمیده سازگار است . والله اعلم
